του Alain Deneault* (Απόδοση: Σ. Λάβδας)

Οι λαοί καθοδηγούνται να προσεγγίζουν την υγειονοµική κρίση που προκλήθηκε από τον Covid-19 µέσω λεκτικών µεταφορών. Καταιγίδα, βουνό, ακόµη και πόλεµος, είναι µερικές από τις λέξεις που χρησιµοποιούνται για να περιγράψουν την κατάσταση και να υποσχεθούν επιστροφή στην κανονικότητα. Όλες αυτές οι µεταφορές αποσκοπούν να προβλέψουν την τελική έκβαση της κρίσης σύµφωνα µε µια απεικόνιση και ένα σενάριο που δεν έχουν σχέση µε το αντικείµενο που µας απασχολεί: έναν ιό του οποίου τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εκπλήσσουν ακόµη και τους επιδηµιολόγους και για τον οποίο δεν υπάρχει µέχρι σήµερα (σσ.Ιούνιος 2020) ούτε θεραπεία ούτε εµβόλιο. Φιλόσοφοι της επιστήµης, όπως ο Gaston Baselard ή η Isabelle Stengers, µας έχουν από καιρό προειδοποιήσει για τον κίνδυνο της χρήσης µεταφορικών εκφράσεων σε θέµατα που άπτονται της επιστήµης. Καταλήγουµε να σκεπτόµαστε σύµφωνα µε αυτές, σαν δηλαδή να υπάρχει απαραιτήτως ηρεµία µετά την καταιγίδα, οµαλή πλαγιά που κατεβαίνει στην άλλη πλευρά του βουνού, ειρήνη µετά τον πόλεµο... Είναι προφανές ότι τέτοιες εικόνες είναι χρήσιµες µόνο για να πείσουµε τους εαυτούς µας, αν περιορίσουµε τη σκέψη µας µόνο σε αυτές, ότι όλα «θα πάνε καλά», ότι θα το ξεπεράσουµε, ότι σύντοµα θα τελειώσει... Βραχυπρόθεσµα, αυτή η προοπτική πιθανότατα θα επαληθευτεί. Θα λέµε ιστορίες και ανέκδοτα από την εποχή της πανδηµίας, κάποιοι από µας θα θέλουν να αποστασιοποιηθούν οριστικά, τελικά όλα αυτά θα είναι µια κακή ανάµνηση. Επίσης, κάποιοι θα συνεχίσουν να αρνούνται τις συνθήκες που έκαναν δυνατή αυτήν την πανδηµία: την πλήρως παγκοσµιοποιηµένη διασύνδεση της παραγωγικής µηχανής - ένας ιστός, ένα σώµα, µε βιοµηχανική καρδιά του την Κίνα και το αιχµαλωτισµένο προλεταριάτο της· τη µονοκαλλιέργεια, που δηµιουργεί ρεκόρ αλληλεπιδράσεων σε πλανητική κλίµακα· και όταν πρόκειται για κατανάλωση, τον µαζικό τουρισµό, που ρυπαίνει σηµαντικά και καταλήγει να καταστρέφει µε όλη τη σηµασία της λέξης πολύτιµα κοσµήµατα όπως η Βενετία. Δεδοµένων των αµέτρητων σηµείων επαφής αυτού του τεράστιου ιστού, πώς µπορούµε να εκπλησσόµαστε από την ευπάθειά µας σε έναν νέο ιό; Αρκεί να σκεφτούµε ότι µόνο σε µια µέρα- στις 25 Ιουλίου 2019- πέταξαν στον ουρανό 230.000 αεροπλάνα, κάτι αδιανόητο. Έτσι λοιπόν θα ήταν µάταιο να αφήσουµε το µυαλό µας να περιοριστεί σε σκέψεις αποκλειστικά και µόνο γύρω από αυτήν την πανδηµία και να µην την συµπεριλάβουµε σε µια σειρά πιο ουσιαστικών και πιο σηµαντικών γεγονότων που έχουν την ανθρώπινη δραστηριότητα σαν κοινό παρονοµαστή. Εδώ και χρόνια, παρατηρείται αύξηση των τυφώνων, των παλιρροιακών κυµάτων, των καυσώνων, των δασικών πυρκαγιών και των παγοβροχών. Οι παγετώνες λιώνουν, µεθάνιο απελευθερώνεται, η έρηµος προχωρά, διαβρώνεται η καλλιεργήσιµη γη, τα δάση συρρικνώνονται, το πλαστικό συσσωρεύεται, τροµερά έντοµα µεταναστεύουν και η ατµοσφαιρική ρύπανση αυξάνεται. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι χρειάστηκε µια πανδηµία, που µείωσε την παραγωγή για πρακτικούς λόγους και την κατανάλωση για ψυχολογικούς, ώστε όλα αυτά να περιοριστούν έστω και προσωρινά. Γιατί άραγε ένας τέτοιος περιορισµός, µια παύση, µια συνειδητοποίηση δεν επιβλήθηκε από µόνη της όταν, για παράδειγµα, η Διακυβερνητική Πλατφόρµα για τη Βιοποικιλότητα και τα Οικοσυστήµατα ανακοίνωνε τον Απρίλιο του 2019, ότι µακροπρόθεσµα, ένα εκατοµµύριο είδη απειλούνται; Και πρόσθεσε ότι όσο περισσότερο η παραγωγική µηχανή δυτικού τύπου αναπτύσσεται, υφαίνει, συνδέει και δηµιουργεί αυτό που τολµούµε να ονοµάζουµε - µια άλλη µεταφορά - οικοσυστήµατα, τόσο περισσότερο τα έµβια απειλούνται, καταστρέφονται, εξολοθρεύονται, αποδοµούνται στα εξ ων συνετέθησαν. Να πούµε ότι όλα αυτά οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα είναι λίγο. Πρόκειται ακριβέστερα για ένα καθεστώς υπερπαραγωγής και υπερκατανάλωσης που έχει εξαπλωθεί σε παγκόσµια κλίµακα, βγάζοντας τα κράτη εκτός παιχνιδιού ή υποβαθµίζοντας τα στο ρόλο των συνεργών. Αυτό λοιπόν θέλουµε να επιστρέψει; Τι αξίζει λοιπόν να λέγεται κρίση ή καταιγίδα; Aυτό που µας αποµακρύνει από την κανονικότητα ή η ίδια η κανονικότητα, το καταστροφικό, άνισο, τυφλό και ιµπεριαλιστικό αυτό µοντέλο; Το Παράδοξο του Ανθρωποκαίνου(1) Δεν θα υπάρξει επιστροφή στην κανονικότητα, γιατί δεν θα είναι πλέον δυνατό να θεωρηθεί κανονικό ότι παίρνουµε αεροπλάνα σαν να ήταν ταξί, ότι χρησιµοποιούµε καταναλωτικά αγαθά κατασκευασµένα σε ασιατικές ελεύθερες ζώνες, που τα µεταφέρουµε ναυλώνοντας πλοία, νηολογηµένα σε άλλες ελεύθερες ζώνες και διαχειριζόµενα από εταιρίες εγκαταστηµένες σε φορολογικούς παραδείσους, για να αναγκάσουµε τους εργαζόµενους του κόσµου, καθώς και όσα κράτη δεν έχουν ήδη χάσει όλη την κοινωνική τους συνείδηση, να ανταγωνίζονται µεταξύ τους. Δεν µπορούµε πλέον να ανεχόµαστε µια ολιγαρχία που υποτάσσει στις επιταγές των µερισµάτων, των εταιρικών αποδόσεων και της ανάπτυξης, όλα όσα απασχολούν τις κοινωνίες, είτε αυτά είναι αµιγώς κοινωνικά, είτε πολιτιστικά, είτε επιστηµονικά. Σε αυτή την εποχή του Ανθρωποκαίνου, όπου ένα είδος κυριαρχεί υπερβολικά πάνω στα άλλα, µέχρι του σηµείου να απειλεί την ύπαρξη τους, αναδύθηκε η ιδέα της ακραίας ισχύος της ανθρώπινης υποκειµενικότητας και άρα και της κοινωνικής τάξης που ελέγχει τα τεχνο- επιστηµονικά, στρατιωτικά, οικονοµικά και νοµοθετικά συστήµατα. Δηµιουργούµε και ανασυνθέτουµε ζωντανούς οργανισµούς µε κάθε λεπτοµέρεια, ελέγχοντας ταυτόχρονα το µέλλον ολόκληρων γεωργικών περιοχών. Υπάρχει όµως ένα παράδοξο σε αυτή την κατάσταση. Αυτή η αίσθηση υπερβολικού ελέγχου καθόλου δεν αποκλείει την προοπτική µιας αντίδρασης. Πλησιάζουµε σε ένα σηµείο όπου οι µαζικές συνέπειες των πράξεών µας, µας φέρνουν σε µια κατάσταση άγνοιας και σύγχυσης αντίστοιχης µε την τάση µας να κυριαρχήσουµε. Η αποψίλωση των τροπικών δασών, η υποβάθµιση της βιοποικιλότητας, η εκποµπή µεθανίου, η υπερθέρµανση του πλανήτη... προαναγγέλλουν την ώρα που οι σύγχρονοι άνθρωποι θα µείνουν µε την αυταπάτη µιας παντοδυναµίας, ικανής να αποτυπώνει στον κόσµο τις αποφάσεις τους και µόνο. Μη βιώσιµη παγκοσµιοποίηση Όσον αφορά την οικονοµία, δύο φαινόµενα, µακροπρόθεσµα, είναι αναπόφευκτα. Η υπερ- παραγωγική, εξωστρεφής και καταναλωτική παγκοσµιοποίηση, δεν είναι βιώσιµη. Και η επιταγή της οικονοµικής ανάπτυξης που τη διέπει, δεν είναι κριτήριο για την οργάνωση των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Οι αλλαγές δεν θα έρθουν σαν αποτέλεσµα κάποιων αποφάσεων, ούτε της επιβολής µιας κυρίαρχης λαϊκής βούλησης: Θα αλλάξουµε το µοντέλο σε αυτόν τον αιώνα, γιατί θα είναι απαραίτητο, ακόµη και αν αυτό σηµαίνει ότι θα υποφέρουµε. Η µετριοπάθεια, η λιτότητα, η δηµιουργία µικρών αλυσίδων αξίας, η ανάπτυξη περιφερειακών δηµοκρατικών καθεστώτων, η δηµιουργία ανθεκτικών και επισκευάσιµων αντικειµένων θα επιβληθούν ως ανάγκες. Θα επιβληθούν από αυτό που η Hannah Arendt ονοµάζει δυνάµεις της ιστορίας και όχι από πολιτικές αποφάσεις. Επίσης, η ίδια η λέξη οικονοµία θα αποκτήσει νέα σηµασία. Παύοντας να θεωρείται συνώνυµο της καπιταλιστικής διαχείρισης, θα ανακτήσει αυθόρµητα το νόηµα που είχε στην παράδοσή µας. Είναι ένας όρος που δηλώνει πειθαρχία και έχει ταξιδέψει από τη ρητορική ως την ψυχανάλυση, περνώντας από τη θεολογία, τις φυσικές επιστήµες και τα µαθηµατικά. Μέσα από την υπέροχη πολυσηµία της, αναγνωρίζουµε µια σταθερά: η οικονοµία µπορεί να αναρωτιέται για την χρησιµότητα σχεδίων, κερδοφόρων κατά τα άλλα, που βλέπουµε να εκτελούνται ή που διαχειριζόµαστε συλλογικά. Τόσο για τα έµβια όντα, (στο περιβάλλον που το καθένα κινείται), όσο και για τα κοινωνικά υποκείµενα, (στη λειτουργία των οργάνων τους και την εξέλιξη του ψυχισµού τους, τα σύµβολα στα οποία πιστεύουν ή τα στοιχεία της γνώσης που χειρίζονται), είναι οικονοµικό ό,τι προκύπτει από την καλή και γόνιµη οργάνωση των διαθέσιµων στοιχείων. Καλή, µε την έννοια που ο Spinoza εκλαµβάνει αυτό που µας επιτρέπει να επιβιώνουµε και µάλιστα µε εµβάθυνση της συνείδησης και εγρήγορση των αισθήσεων. Σε αυτήν την αντίληψη της οικονοµίας θα πρέπει να επιστρέψουµε. 1. Ανθρωπόκαινο: νεολογισµός που τείνει να κατοχυρωθεί σαν επιστηµονικός όρος. Είναι η γεωλογική εποχή κατά την οποία οι µεταβολές στον πλανήτη οφείλονται κατά κύριο λόγο στην ανθρώπινη δραστηριότητα, οι µέρες µας δηλαδή. Η αρχή του δεν έχει καθοριστεί ακόµα µε ακρίβεια. * Ο Alain Denault διδάσκει Κριτική Σκέψη στις Πολιτικές Επιστήµες, στο Πανεπιστήµιο του Μόντρεαλ και είναι διευθυντής προγράµµατος στο Διεθνές Ινστιτούτο Φιλοσοφίας στο Παρίσι. Στην ιστοσελίδα μας είναι αναρτηµένη και η περίφηµη συνέντευξη του για την Μετριοκρατία (Μετριοκρατία- Οι µέτριοι στην εξουσία) στη διεύθυνση: https://www.drasivrilissia.gr/Articles/Article/3183 Πηγή: https://www.ledevoir.com Πρωτότυπη απόδοση από τα Γαλλικά για την ιστοσελίδα της «Δράσης»: Σταύρος Λάβδας.